Saṅkhāra
Những gì phát sinh do nhân duyên và sự cấu hợp. Vì phụ thuộc vào nguyên nhân, chúng vô thường và không thể bám giữ được.
Ý nghĩa
Saṅkhāra (Pāli: Saṅkhāra) xuất từ saṅ nghĩa là “cùng nhau” và khāra nghĩa là “làm/ghép.” Thuật ngữ này chỉ bất kỳ thứ gì được hình thành từ nhiều thành phần, hoặc bất kỳ trạng thái nào bị điều kiện hoá bởi các nhân duyên. Không có gì phát sinh hoàn toàn tự thân.
(Chú thích: saṅkhāra — các pháp cấu hợp / pháp có điều kiện; ý nhấn mạnh tính “hợp thành” theo duyên.)
Định luật của Saṅkhāra
Theo Idappaccayatā — nguyên lý tùy duyên:
- Saṅkhāra phát sinh vì nhiều nhân duyên hội tụ.
- Khi những điều kiện ấy hiện hữu, pháp kết quả xuất hiện.
- Khi các nhân ấy sinh, quả sinh.
- Khi những điều kiện vắng mặt, pháp đó không sinh.
- Khi các điều kiện chấm dứt, pháp ấy cũng chấm dứt.
Tất cả pháp đều là saṅkhata — những cấu hợp có điều kiện.
Ví dụ
Tiếp xúc bằng mắt (cakkhu-samphassa — tiếp xúc thị giác) minh hoạ sự phát sinh theo duyên:
- Mắt (cakkhu — căn mắt)
- Đối tượng thấy (rūpa — sắc/đối tượng thị giác)
- Thức mắt (cakkhu-viññāṇa — thức biết qua mắt) ↓ Tiếp xúc (phassa — sự tiếp xúc) ↓ Cảm thọ (vedanā — cảm giác: thích, khổ, hay trung tính)
Ví dụ này cho thấy không có gì sinh chỉ vì một nguyên nhân duy nhất; luôn cần nhiều điều kiện cùng hội tụ.
“Sabbe Dhammā Saṅkhātā”
Đức Phật dạy: “Sabbe dhammā saṅkhātā” — “Mọi dhamma đều là những pháp được cấu hợp bởi nhân duyên.” (Trích ý nghĩa chung — Dhammapada / Khuddaka Nikāya)
Ba đặc tính phổ quát của Saṅkhāra
Vì mọi sự phụ thuộc vào nhân duyên, nên tất cả pháp mang những đặc tính sau:
- Anicca (vô thường) — bất kỳ điều gì phụ thuộc duyên đều phải thay đổi khi duyên đổi.
- Dukkha (khổ/không thỏa mãn) — khi pháp vô thường tan rã sẽ dẫn đến buồn bã, mất mát, và kháng cự.
- Anattā (vô ngã) — không thực sự là “của tôi.”
Nếu những pháp đó thật sự là của ta, ta có thể ra lệnh cho chúng tồn tại mãi — nhưng thực tế là không thể.
(Chú thích ngắn: anicca — vô thường; dukkha — tính bất toại nguyện khi bám víu; anattā — không phải là ngã.)
Suy ngẫm
Hiểu đúng Saṅkhāra cho phép ta phân tích vấn đề và giải quyết theo đúng nguyên lý nhân quả. Ta xác định được nhân duyên gốc rễ của bất kỳ trải nghiệm hay vấn đề nào. Khi hiểu các điều kiện đó, ta có thể loại bỏ những điều kiện dẫn đến kết quả không mong muốn. Vì vậy, nghiên cứu Saṅkhāra là thiết yếu để phát triển trí tuệ và tiến tới chấm dứt khổ đau.
Tóm tắt
Khi thật sự hiểu Saṅkhāra, ta thấy cách mọi thứ sinh và diệt. Ta nhận ra rằng:
- Nếu không muốn một điều gì đó sinh, chỉ cần loại bỏ nhân duyên của nó.
- Nếu muốn điều tốt nảy nở, hãy nuôi dưỡng những nhân duyên đưa tới điều đó.